Musevi Cemaati
KUŞADASI MUSEVİ MİLLETİ
17.yy da Batı Anadolu’da yıldızı parlayan iki önemli şehir vardır; İzmir ve Kuşadası. Her iki şehir limanı olan, ticarete açık ve Osmanlı’nın önemli ihracat ve ithalat limanlarıdırlar. Kuşadası ve İzmir kentleri ticari cazibe merkezleri olduğundan büyümeye başladı ve Osmanlı milletlerinden değişik cemaatler her iki şehre göç ettiler. Örneğin Sakız Yahudileri 17. yy başlarında İzmir’e göç ettiler. Yine Manisa, Selanik, Safed ve Halep Yahudileri ticari önemi artan İzmir’e göç ettiler. 17. yüzyıl başlarında nüfuslarının artması sayesinde İzmir Yahudileri kendi cemaatlerini kurarak teşkilatlanma yoluna gideceklerdir. Farklı bölgelerden gelen Yahudi göçmenler arasında dini açıdan liderlik mücadelesi baş göstermiş ve bu durum Yahudilerin sosyal ve ekonomik yaşantılarına etki etmiştir.
Kuşadası’na Yahudi göçü ise bu yüzyılın sonlarına doğru başladı. 1688 yılında İzmir’de büyük bir deprem meydana geldi ve arkasından da şehir günlerce yangınlarla adeta yok oldu. Depremde 20.000 nin üzerinde insan yaşamını yitirdi ve hayat felce uğradı. Deprem sonrasında İzmir Yahudilerin önemli bir bölümü yıldızı parlayan Kuşadası’na ve Söke civarına yerleşti. Bir kısmı ise tekrar Tire bölgesine gitti. Kuşadası’na yerleşen Yahudiler, sur dışında, bugünkü İbrahim caminin arkasındaki Sarı sokağa yakın bir bölgede yaşamaya başladılar. Zira sur içinde o dönemlerde sadece Türk-İslam cemaati yaşardı. O dönemlerde çok hareketli bir ihracat-ithalat limanı ve pamuk deposu olan Kuşadası ve çevresinde ticaretle uğraşmaya ve bankerlik yapmaya başladılar. Yahudi bankerler bir nevi Kuşadası borsasını yönettiler, Kuşadası kervansarayı-kurşunlu han civarına dükkânlarını açtılar.
Yahudi inancına göre yüksek bir tepeye ve su kaynağına yakın bir yere sinagog inşa edilir, sonra etrafına evler yapılır ve böylece Yahudi mahallesi ortaya çıkardı. Sarı sokak civarı da yüksek bir tepedir ve etrafında çok zaman önce bir dere olduğu kayıtlarda geçmektedir. Osmanlı arşivlerinde rastladığımız ve önceden transkribe edip kitabımızda bir bölüm olarak yer alan
“ Kuşadası Yahudi Havrasının Tamiri “ fermanı dönemin Padişahı III. Selim tarafından 1799 senesinin Eylül-Ekim tarihini taşımaktadır. Osmanlı devletinin pay-i tahtı olan İstanbul’daki Yahudi milletine ait Üsküdar Kuzguncuk ve Balat, devlet-i ali’nin hudutları içindeki Saruhan Sancağı Mağnisa (Manisa), Cezayir-i Bahri Sefid İne sancağı (Kuşadası) ve Rusçuk sancağı (Bulgaristan) “ Sinavileri (havraları) “ harap durumdadırlar ve dilekçelerle durum padişaha iletilip tamir edilmeleri için yardım istenmiştir . Padişahta o yerlerdeki Osmanlı yöneticilerine ferman göndererek derhal tamir edilmelerini emretmektedir.
Padişah fermanı ile tamir edilmesi istenen havralar arasında bulunan Kuşadası havrası, Osmanlı deyimiyle Sinavisi, Yahudilerin Kuşadası’na göç ettikleri 1688-89 yıllarında inşa edilmiş olmalıdır. Tamir edilmesi istenen Kuşadası sinavisi 1799 yılında 110 yaşındadır ve hayli harap durumda olduğu fermanın içeriğinden anlaşılmaktadır. 18. yüzyılın sonlarında Kuşadası’na Kırım Bahçesaray “Çıfıt kale “ bölgesinden Karay Türkleri gelmişlerdir. Karay Türklerinin Musevi dinine mensup olmaları ve Sarı sokak civarındaki Musevi cemaatinin yerinin darlığı yüzünden bugünkü Kaya Aldoğan Lisesi karşısında yer alan yüksek tepe üzerinde ve Türkmen deresi kenarında ikinci bir Sinavi inşa edildiği kayıtlarda yer almaktadır.
19.yy başlarındaki Mora isyanındaki kaos ve dehşet, Sisam adasından gelip Kuşadası sahillerini, bilhassa Rum Çanlı’daki yerli eşkıyalarla işbirliği yapan Rum çetelerini cesaretlendirdi, bu çeteler terör estirmeye ve ticaret ve sosyal hayatı etkilemeye başladılar. Kaçakçılık, eşkıyalık, Mora ve balkanlardan gelen göçler, Yunanistan’ın bağımsızlığı, Ege adalarındaki isyanlar, Kırım savaşı ve diğer yenilgiler Kuşadası’nı cazibe merkezi olmaktan çıkardı ve Yahudi nüfusu hayli azaldı. 1856 yılında yapımına başlanan İzmir-Aydın demiryolu ise son darbeyi vurdu.
Kaynakça :
Kaynakça :
1-Hammet Arslan, Geçmişten Günümüze İzmir Yahudileri, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Dergisi, İstanbul 2016, Cilt 5 Sayı 2, s 210
2- BOA, C. ADL. 15. 968.001.001 Eylül 1213 /Eylül 1799
3-H. Eralaca-M. Ökçesiz, Kuşadası Yahudileri ve Sinavisi, Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında Kuşadası tarihinden Kesitler, Metro Matbaacılık, 2020 İzmir, s 74